chytrość

Inherited from Proto-Slavic *xytrostь. By surface analysis, chytry +‎ -ość. First attested in the 14th century.

• IPA^(key): (10^th–15^th CE) /xiːtrɔɕt͡ɕʲ/
• IPA^(key): (15^th CE) /xitrɔɕt͡ɕʲ/

chytrość f

1. (attested in Masovia, Lesser Poland, Greater Poland) cunning, slyness
   • 1874-1891 [c. 1420], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności‎^{[1], [2], [3]}, volume XXIV, page 86:

     Chitroszczamy astuciis

     [Chytrościami astuciis]

   • 1874-1891 [1444], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności‎^{[4], [5], [6]}, volume XXIII, page 304:

     Potrzeboual[a] rosmaitego sdracze, wielkego chittrcza chitroscz, sklamalaby depoposcerat multiformis proditoris ars, ut artem falleret

     [Potrzebował[a] rozmaitego zdradźce, wielkiego chytrca chytrość, skłamałaby depoposcerat multiformis proditoris ars, ut artem falleret]

   • 1895 [1448–1450], Mikołaj Suled, edited by Franciszek Piekosiński, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich, Kodeks Świętosławów, Warka, page 45:

     Kv zathworzenyv gygraczom kostek sloscziwey chytrosczy... vstawyamy, aby nygeden... zyemyenyn nasz z czvdzozemeczem... kostek nye gygral

     [Ku zatworzeniu jigraczom kostek złościwej chytrości... ustawiamy, aby nijeden... ziemienin nasz z cudzoziemcem... kostek nie jigrał]

   • 1895 [1448–1450], Mikołaj Suled, edited by Franciszek Piekosiński, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich, Kodeks Świętosławów, Warka, page 76:

     Chitrosczy a lsczywosczy przewrothnych lvdzy

     [Chytrości a lściwości przewrotnych ludzi]

   • 1895 [Fifteenth century], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich. Kodeks Działyńskich I‎^[7], Lesser Poland, page 33:

     Ale ysze taczy zlosnyczy kv odpyranyv swey zlosczy wząly sobye w obyczay myeszkacz w myesczech abo we wsyach, gdzesz to by syą nyemyeczskym prawem odpyraly, a tako cząstokrocz swą chytrosczą od smyerczy wychodzą

     [Ale iże tacy złośnicy ku odpiraniu swej złości wzięli sobie w obyczaj mieszkać w mieściech abo we wsiach, gdzież to by się niemiecskim prawem odpirali a tako częstokroć swą chytrością od śmierci wychodzą]

   • 1895 [Fifteenth century], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich. Kodeks Działyńskich I‎^[8], Lesser Poland, page 36:

     [I]sze chytroscz[ą] kosteczna, slyachtą myedzy sobą spywszy syą, geden drvgemv na kosthkach na zaklad pyenyadzy dawa a zasyą zyskvge

     [[I]że chytrości[ą] kosteczną, ślachta miedzy sobą spiwszy się, jeden drugiemu na kostkach na zakład pieniędzy dawa a zasię zyskuje]

   • 1901 [1471], Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, volume V, page 53:

     Chitrosczamy astuciis

     [Chytrościami astuciis]

   • 1908 [1474], Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, volume VIII, pages 2, 30:

     Jako ya s Marczynem, Pyothrem... zadnym *duchem zazzenym any smova, any chytroszcza na schkoda Szwyanthczina nye zaprzaly any zatagyly przyvyleya korzennego

     [Jako ja s Marcinem, Piotrem... żadnym ducha[m] zażżenim ani smową, ani chytrością na szkodę Świętczynę nie zaprzali ani zatajili przywileja korzennego]

   • 1440, rękopiśmienne ekscerpty - glosy z rozariusza z rękopisu znajdującego się w zbiorach Biblioteki Klasztornej oo. Paulinów na Jasnej Górze pod sygn. II 25 z r. 1444, page 77v:

     Dolus... est [es] calliditas mentis uel astucia proprie chytroscz et pertinet ad mercatores... Quia mercatores dolando id est ornando verba sua minuunt precium eis et hoc modo vlg. potest dici llszywoscz

     [Dolus... est [es] calliditas mentis uel astucia proprie chytrość et pertinet ad mercatores... Quia mercatores dolando id est ornando verba sua minuunt precium eis et hoc modo vlg. potest dici lściwość]

   • 1450, Piotr z Uścia, Rozariusz kapitulny, Ujście: Archiwum i Biblioteki Krakowskiej Kapituły Katedralnej, sygn. Ms 224, page 59r:

     Dolus... est calliditas mentis uel astucia proprie *cchitroszcz et pertinet ad *marcatores... Quia *marcatores dolando id est ornando verba sua minuntur precium eis et hoc modo potest dici lesczyvoscz

     [Dolus... est calliditas mentis uel astucia proprie chytrość et pertinet ad *marcatores... Quia *marcatores dolando id est ornando verba sua minuntur precium eis et hoc modo potest dici lściwość]

   • XV p. post., rękopiśmienne ekscerpty - glosy z rozariusza w rękopisie Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, obecnie we Wrocławiu, o sygn. 3297, z r. 1476, page 69v:

     Dolus... est calliditas mentis uel astucia proprie chytroscz et pertinet ad mercatores... Qui mercatores dolando id est ornando verba sua minuunt precium rei et hoc modo potest dici lsczyvoscz

     [Dolus... est calliditas mentis uel astucia proprie chytrość et pertinet ad mercatores... Qui mercatores dolando id est ornando verba sua minuunt precium rei et hoc modo potest dici lściwość]

   • XV p. post., Rękopiśmienne ekscerpty - glosy z rozariusza w rękopisie Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, obecnie we Wrocławiu, o sygn. 1630, page 53v:

     Dolus... est caliditas mentis vel astvcia et proprie chitroscz et pertinet ad *marcatores... quia mercatores dolando id est ornando verba sua minuunt precium rei hoc modo vlg. potest dici licznoscz

     [Dolus... est caliditas mentis vel astvcia et proprie chytrość et pertinet ad *marcatores... quia mercatores dolando id est ornando verba sua minuunt precium rei hoc modo vlg. potest dici liczność]

   • XV p. post., Wokabularz petersburski II, Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu, sygn. Lat.F.ch.XVI.12, page 9:

     Dolus chitroscz lsciuoscz

     [Dolus chytrość lściwość]

   • c. 1500, Wokabularz lubiński, Lubiń: inkunabuł Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, sygn. Inc. 78d., page 15r:

     Astutia arglistikeyt chytroscz

     [Astutia arglistikeyt chytrość]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[9], page 103:

     Bez chytrość Antypatrową lepak synowie Herodowi... byli podeźrani ojcu

     [Bez chytrość Antypatrowę lepak synowie Herodowi... byli podeźrani ojcu]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[10], page 165:

     Przez chytrość djabła ninie jest jęt rodzaj człowieczy

     [Przez chytrość djabła ninie jest jęt rodzaj człowieczy]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[11], page 167:

     Djabeł ni ma we mnie ni jednej mocy, wszakoż będzie przeciw mie ukazować swoję chytrość

     [Djabeł ni ma we mnie ni jednej mocy, wszakoż będzie przeciw mie ukazować swoję chytrość]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[12], page 168:

     Pokusami swemi będzie mię kusić a jego chytrością przyprawi mię ku śmierci

     [Pokusami swemi będzie mię kusić a jego chytrością przyprawi mię ku śmierci]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[13], page 677:

     Spytał jego o uczennikoch... Ale to mówił na chytrość, jakoby chcąc ji karać o wymyślanie nowych rzeczy

     [Spytał jego o uczennikoch... Ale to mówił na chytrość, jakoby chcąc ji karać o wymyślanie nowych rzeczy]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[14], page 139:

     Owa ten nas chce skazić swoją chytrością czarnoksięską

     [Owa ten nas [ch]ce skazić swoją chytrością czarnoksięską]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[15], page 139:

     Zaprawdę nie jest to igra dziecięcia, ale chytrość czarnoksięska albo chytrego djabła

     [Zaprawdę nie jest to igra dziecięcia, ale chytrość czarnoksięska albo chytrego djabła]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[16], page 140:

     Snadzieś nawykł nauką czarnoksięską i chytrością

     [Snadzieś nawykł nauką czarnoksięską i chytrością]

2. (attested in Lesser Poland, Southern Borderlands) trick, deceit
   • 1450, rkps Archiwum i Biblioteki Krakowskiej Kapituły Katedralnej o sygn. KP 224., Uście Solne, Lviv:

     Cchitroszcz, lesczyvoscz dolus

     [Chytrość, lściwość dolus]

   • 1895 [Fifteenth century], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich. Kodeks Działyńskich I‎^[17], Lesser Poland, page 15:

     Przydawa syą..., ysze dworzanye... albo gynszy, ktorzykole... przed sądzą naszego pozywayącz, chytrze a rozmagite szaloby wymyslayą dla vcząszenyą strony a potąpyenya: przeto... vstawiamy, aby... czy, ktore pozową..., dobre a dluge ymyeli rozmyslenye na odpowiadanye przed sadem, aby takymy chytrosczamy abo chytrzymy szalobamy nye byli przechytrzeny

     [Przydawa się..., iże dworzanie... albo jinszy, ktorzykole... przed sędzią naszego pozywając, chytrze a rozmajite żałoby wymyślają dla uciążenia strony a potępienia, przeto... ustawiamy, aby... ci, ktore pozową..., dobre a długie imieli rozmyślenie na odpowiadanie przed sądem, aby takimi chytrościami abo chytrzymi żałobami nie byli przechytrzeni]

   • 1895 [Fifteenth century], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich. Kodeks Działyńskich I‎^[18], Lesser Poland, page 15:

     Dla ktorey chytrosczy chczem, aby odtychmyast nasze vbostwo nye zdradzono, ale ktori gedno tho sluszebnyk vczyny, tedi gemv licze ma bycz przezszono

     [Dla ktorej chytrości chcem, aby odtychmiast nasze ubostwo nie zdradzono, ale ktory jedno to służebnik uczyni, tedy jemu lice ma być przeżżono]

   • 1895 [Fifteenth century], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich. Kodeks Działyńskich I‎^[19], Lesser Poland, page 50:

     O pozwanyv nyerzadnem... Aczby naszy dworzanye... pozwany... nyenawysczyą abo chitrosczą, tedy nye mayą odpowiedacz

     [O pozwaniu nierządnem... Aczby naszy dworzanie... pozwani... nienawiścią abo chytrością, tedy nie mają odpowiedać]

   • 1885-2024 [XV p. post.], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎^[20], volume V, page 9:

     Chitroscz lsciuoscz dolus

     [Chytrość, lściwość dolus]

3. (attested in Lesser Poland) prudence; foresight
   • 1939 [end of the 14th century], Ryszard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica, Ludwik Bernacki, editors, Psałterz florjański łacińsko-polsko-niemiecki [Sankt Florian Psalter]‎^[21], Krakow: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, z zasiłkiem Sejmu Śląskiego [The Ossoliński National Institute: with the benefit of the Silesian Parliament], pages 48, 3:

     Vsta moia molwicz bødø mødroscz, a mislene sercza mego chitroscz

     [Usta moja mołwić będą mądrość, a myślenie sierca mego chytrość]

   • 1877-1881 [1437], Władysław Wisłocki, editor, Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, number 228, page 87:

     Przes chitrosczy iners

     [Przez chytrości iners]

   • 1874-1891 [XV p. pr.], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności‎^{[22], [23], [24]}, volume XXII, page 333:

     Chitroscz tam subtilis responsio

     [Chytrość tam subtilis responsio]

   • 1901 [1471], Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, volume V, page 66:

     Chitrosczy a. opatrnosczy astucia

     [Chytrości a. opatrności astucia]

   • 1885-2024 [XV med.], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎^[25], volume V, Kurów (Bochnia), page 73:

     Chitroszcy versucias

     [Chytrości versucias]

   • 1901 [1471], Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, volume V, page 75:

     Chitrosczy versucias

     [Chytrości versucias]

• Polish: chytrość
• Silesian: chytrość

• Boryś, Wiesław (2005) “chytry”, in Słownik etymologiczny języka polskiego (in Polish), Kraków: Wydawnictwo Literackie, →ISBN
• Mańczak, Witold (2017) “chytry”, in Polski słownik etymologiczny (in Polish), Kraków: Polska Akademia Umiejętności, →ISBN
• K. Nitsch, editor (1954), “chytrość”, in Słownik staropolski (in Polish), volume 1, Warsaw: Polish Academy of Sciences, page 274
• B. Sieradzka-Baziur, Ewa Deptuchowa, Joanna Duska, Mariusz Frodyma, Beata Hejmo, Dorota Janeczko, Katarzyna Jasińska, Krystyna Kajtoch, Joanna Kozioł, Marian Kucała, Dorota Mika, Gabriela Niemiec, Urszula Poprawska, Elżbieta Supranowicz, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, Piotr Szpor, Bartłomiej Borek, editors (2011–2015), “chytrość”, in Słownik pojęciowy języka staropolskiego [Conceptual Dictionary of Old Polish] (in Polish), Kraków: IJP PAN, →ISBN
• Ewa Deptuchowa, Mariusz Frodyma, Katarzyna Jasińska, Magdalena Klapper, Dorota Kołodziej, Mariusz Leńczuk, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, editors (2023), “chytrość”, in Rozariusze z polskimi glosami. Internetowa baza danych [Dictionaries of Polish glosses, an Internet database] (in Polish), Kraków: Pracownia Języka Staropolskiego Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk

Inherited from Old Polish chytrość. By surface analysis, chytry +‎ -ość.

• Audio:

  (file)

• Rhymes: -ɘtrɔɕt͡ɕ
• Syllabification: chy‧trość

chytrość f

1. cunning, slyness, craftiness, guile

   Synonyms: cwaniactwo, podstępność, przebiegłość, spryt, obrotność, filuteria

2. greed, avarice

   Synonym: chciwość

• chytrość in Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN
• chytrość in Polish dictionaries at PWN
• Oskar Kolberg (1865) “chytrość”, in Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Serya II. Sandomierskie (in Polish), page 261