ząb

• zób, zub

Inherited from Proto-Slavic *zǫbъ.

• IPA^(key): /ˈzɔ̃p/
• Rhymes: -ɔ̃p
• Syllabification: ząb

ząb m inan (diminutive zóbk, augmentative zãbiszcze or zãbiskò, related adjective zãbny)

1. tooth (hard, calcareous structure present in the mouth of many vertebrate animals, generally used for biting and chewing food)
2. (chiefly in the plural) tooth (sharp projection on the blade of a saw or similar implement)

• Stefan Ramułt (1993) [1893] “ząb”, in Jerzy Trepczyk, editor, Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego (in Kashubian), 3 edition
• Sychta, Bernard (1973) “zǫb”, in Słownik gwar kaszubskich [Dictionary of Kashubian dialects] (in Polish), volumes 6 (U – Ž), Wrocław: Ossolineum, page 247
• Eùgeniusz Gòłąbk (2011) “ząb”, in Słownik Polsko-Kaszubski / Słowôrz Pòlskò-Kaszëbsczi‎^[1]
• “ząb”, in Internetowi Słowôrz Kaszëbsczégò Jãzëka [Internet Dictionary of the Kashubian Language], Fundacja Kaszuby, 2022

Inherited from Proto-Slavic *zǫ̑bъ. First attested in the 14th century.

• IPA^(key): (10^th–15^th CE) /zɑ̃p/
• IPA^(key): (15^th CE) /zɑ̃p/

ząb m inan

1. (attested in Greater Poland, Sieradz-Łęczyca, Lesser Poland, Silesia, Masovia) tooth (hard, calcareous structure present in the mouth of many vertebrate animals, generally used for biting and chewing food)
   • 1967 [1400], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty kościańskie, volume III, number 157, Kościan:

     Jaco Micola[e]y ne wybyl Dobroslawowy trzy *sonby

     [Jako Mikołaj nie wybił Dobrosławowi trzy zęby]

   • 1960 [1401], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty pyzdrskie, volume II, number 163, Pyzdry:

     Ranon gest gego *poczotkem y zøb mu vibit y to vozni vidzal

     [Ranion jest jego początkiem i ząb mu wybit, i to woźny widział]

   • 1974 [1408], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty kaliskie‎^[2], volume IV, number 292, Kalisz:

     Jaco Grzegorz... [n]a Dobeslawin dom roszbyw samby [... br]al swa czasza

     [Jako Grzegorz... [n]a Dobesławin dom rozbiw zęby [... br]ał swą ciążą]

   • 1960 [1416], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty pyzdrskie, volume II, number 472, Pyzdry:

     Jako Barthlomey ne ranyl Jana s Czolowa kmecza any zamba wybil

     [Jako Bartłomiej nie ranił Jana z Czołowa kmieć ani zęba wybił]

   • 1974 [1422], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty kaliskie‎^[3], volume IV, number 834, Kalisz:

     Yako Chebda nye przischedl do Yadwyzinego domu y nye policzkowal yeg any yeg zamb wibyl

     [Jako Chebda nie przyszedł do Jadwiżynego domu i nie policzkował jej ani jej ząb wybił]

   • 1974 [1423], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty kaliskie‎^[4], volume IV, number 686, Kalisz:

     Yako Benak nye nawroczil sze zaszyø do Dobrogosta... any mu trzinascze zøbow wibil

     [Jako Bieniak nie nawrocił sie zasię do Dobrogosta... ani mu trzynaście zębow wybił]

   • 1930 [c. 1455], “Gen”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎^[5], 49, 12:

     A zøbi gego byelsze mleka

     [A zęby jego bielsze mleka]

   • 1930 [c. 1455], “Ex”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎^[6], 21, 27:

     Paklybi kto vderzyl w oko slugø swego albo dzewky swey a blykawe ge uczynylbi, ma ge puszczycz wolno... Zøøb tesz aczbi wybil kto sludze albo dzewcze swey, tesz uczyny a puszczy ge wolno

     [A pakliby kto uderzył w oko sługę swego albo dziewki swej a blikawe je uczyniłby, ma je puścić wolno... Ząb też aczby wybił kto słudze albo dziewce swej, też uczyni a puści je wolno]

   • 1930 [c. 1455], “Deut”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎^[7], 34, 7:

     Moyzesz dwadzescza a ssto lyaat myal gest, gdysz vmarl, nye zaczmili syø oczy gego ani gego zøby sø syø rvszaly

     [Mojżesz dwadzieścia a sto lat miał jest, gdyż umarł. Nie zaćmiły się oczy jego ani jego zęby są się ruszały]

   • 1972 [15th century], Józef Reczek, Wacław Twardzik, editors, Najstarsze staropolskie tłumaczenie ortyli magdeburskich wg rkpsu nr 50, pages 47, 2:

     Wybyyąly czlowyeku ząb..., tho nye gest ochromyenye

     [Wybijali człowieku ząb..., to nie jest ochromienie]

   • 1874-1891 [1466], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności‎^{[8], [9], [10]}, volume XXII, Łęczyca, page 14:

     Armauit, gl. confortauit, roborauit, przybralo, natura canem pede, dente v ostrosczy sząp, iuuenta

     [Armauit, gl. confortauit, roborauit, przybrało, natura canem pede, dente v ostrości ząb, iuuenta]

   • 1461-1467, Sermones. Rękopiśmienne ekscerpty pochodzące z rkpsu Archiwum i Biblioteki Krakowskiej Kapituły Katedralnej o sygn. 230 (dawna sygn. 1421/108 Mns) z roku 1461-1467, page 150v:

     In ore eius et dentibus ordines, rzandi [za]mbow, tres

     [In ore eius et dentibus ordines, rzędy [zę]bow, tres]

   • 1907 [c. 1470], Jakub Parkoszowic, edited by Jan Łoś, Traktat o ortografii polskiej‎^[11], Żurawica, Świętokrzyskie Voivodeship, Krakow, page 410:

     Zøøb

     [Ząb]

   • 1916 [second half of the 15th century], Stanisław Słoński, editor, Psałterz puławski‎^[12], Greater Poland, page Deut 36:

     Zęby zwyerzow wpuszczę w nye

     [Zęby zwierzow wpuszczę w nie]

   • 1885-2024 [XV p. post.], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎^[13], volume III, Wrocław, page 290:

     Zemby dens

     [Zęby dens]

   • 1885-2024 [XV ex.], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎^[14], volume V, page 27:

     Croculo clekotacz ząbi, nossem

     [Croculo klekotać zęby, nosem]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[15], page 21:

     Ząby myala svyatle, proste

     [Zęby miala światłe, proste]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[16], page 151:

     O zambyech mylego Iesusza

     [O zębach miłego Jezusa]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[17], page 554:

     Snadz by rada tego nyevyernego sdrayczą zamby tvemy targala

     [snadź by rada tego niewiernego zdrajca zęby twemu targała]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[18], page 628:

     Cristus... by vass mogl roszyepacz ząby nyedzvyedzyow drapayączych

     [Krystus... by was mógł rozsiepać zęby niedzwiedziow drapających]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[19], page 662:

     Bo y tako trudno mączyly vyodącz... a potem yego svyąta brodą tako trudno szyepayącz, yze szye yemv vschytky ząmby poruschyly

     [Bo ji tako trudno męczyli wiodąc... a potem jego świata brodę tako trudno siepiając, iże sie jemu wszytki zęby poruszyli]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎^[20], page 666:

     Nyektorzy byly v yego svyate zamby, asz szye krvya obleval

     [Niektorzy byli w jego święte zeby, aż sie krwią oblewał]

   • 1839 [XV p. post.], Wacław Aleksander Maciejowski, editor, Pamiętniki o dziejach, piśmiennictwie i prawodawstwie Słowian, jako dodatek do historii prawodawstw słowiańskich przez siebie napisanej‎^[21], volume II, Warsaw, page 351:

     Nalyey pyw[a], m[n]ychu, przezamby pszluuy

     [Nalej piw[a], m[n]ichu, przez zęby spluni]

   1. (attested in Lesser Poland, Greater Poland, figuratively) tooth
      • 1939 [end of the 14th century], Ryszard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica, Ludwik Bernacki, editors, Psałterz florjański łacińsko-polsko-niemiecki [Sankt Florian Psalter]‎^[22], Krakow: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, z zasiłkiem Sejmu Śląskiego [The Ossoliński National Institute: with the benefit of the Silesian Parliament], pages 3, 7:

        Zøbi grzesznicow starl ies

        [Zęby grzesznikow starł jeś]

      • 1939 [end of the 14th century], Ryszard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica, Ludwik Bernacki, editors, Psałterz florjański łacińsko-polsko-niemiecki [Sankt Florian Psalter]‎^[23], Krakow: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, z zasiłkiem Sejmu Śląskiego [The Ossoliński National Institute: with the benefit of the Silesian Parliament], pages 56, 6:

        Sinowe ludzsczi, zøby gich czin a strzali, a yøzik gich mecz ostri

        [Synowie ludzszczy, zęby jich czyn a strzały, a język jich miecz ostry]

      • 1939 [end of the 14th century], Ryszard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica, Ludwik Bernacki, editors, Psałterz florjański łacińsko-polsko-niemiecki [Sankt Florian Psalter]‎^[24], Krakow: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, z zasiłkiem Sejmu Śląskiego [The Ossoliński National Institute: with the benefit of the Silesian Parliament], pages 57, 6:

        Bog zetrze zøbi gich w usczech gich, czeluscy lwow zlame gospodzin

        [Bog zetrze zęby jich w uściech jich, czeluści lwow złamie Gospodzin]

      • 1939 [end of the 14th century], Ryszard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica, Ludwik Bernacki, editors, Psałterz florjański łacińsko-polsko-niemiecki [Sankt Florian Psalter]‎^[25], Krakow: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, z zasiłkiem Sejmu Śląskiego [The Ossoliński National Institute: with the benefit of the Silesian Parliament], pages 123, 5:

        Blogoslawony gospodzyn, gen ne dal gest nas w vlapene zøbom gych

        [Błogosławiony Gospodzin, jen nie dał jest nas w ułapienie zębom jich]

      • 1461-1467, Sermones. Rękopiśmienne ekscerpty pochodzące z rkpsu Archiwum i Biblioteki Krakowskiej Kapituły Katedralnej o sygn. 230 (dawna sygn. 1421/108 Mns) z roku 1461-1467, page 150v:

        In ore eius et dentibus ordines tres, in dentibus invidie morsus przes zambi zasrosczi zakassan[y]e albo vitargnyenye

        [In ore eius et dentibus ordines tres, in dentibus invidie morsus przez zęby zazrości zakazan[i]e albo wytargnienie]

      • 1916 [second half of the 15th century], Stanisław Słoński, editor, Psałterz puławski‎^[26], Greater Poland, page 56 arg.:

        Yze Xpus zmartwychwstaw dyablyey potępye zemby zlamal

        [Iże Xpus zmartwychwstaw diablej potępie zemby złamał]

2. (in the plural, attested in Greater Poland) teeth (sharp parts of an object or tool arranged in a row)
   • 1977-1980 [c. 1470], urowska-Górowska Wanda, Kyas Vladimir, editors, Mamotrekty staropolskie‎^{[27], [28], [29]}, Lubin, page 64:

     Haczky o trzech zambyech fiscinulam tridentem

     [Haczki o trzech zębiech fiscinulam tridentem]

   • 1977-1980 [c. 1470], urowska-Górowska Wanda, Kyas Vladimir, editors, Mamotrekty staropolskie‎^{[30], [31], [32]}, Lubin, page 66:

     Wydly o trzech ząbyech tridencium

     [Wydly o trzech zębiech tridencium]

   • 1977-1980 [c. 1470], urowska-Górowska Wanda, Kyas Vladimir, editors, Mamotrekty staropolskie‎^{[33], [34], [35]}, Lubin, page 197:

     Ząmby rostra

     [zęby rostra]

   1. (hapax legomenon) in a misunderstanding of a Czech text
      • 1977-1980 [1471], Wanda Żurowska-Górecka, Vladimír Kyas, editors, Mamotrekty staropolskie [Old Polish-Latin Dictionaries and wordlists], page 39:

        Trzy zamby wyelikye tridentes vncinos

        [Trzy ''''zęby wielikie tridentes vncinos]

3. (hapax legomenon) processed oat grains
   • 1973 [c. 1450], Maria Kowalczyk, Elżbieta Belcarzowa, Felicja Wysocka, editors, Glosy polskie Jakuba z Piotrkowa i innych autorów w rękopisach Biblioteki Jagiellońskiej [Polish glosses of Jakub from Piotrków and other authors in the manuscripts of the Jagiellonian Library]‎^[36], page 96:

     Oves[t], pabulum vulgo zab

     [Oves[t], pabulum vulgo ząb]

4. (in the plural, hapax legomenon) cestus (whip with lead tied at the end or straps studded with pieces of lead, which boxers used to wrap their hands and wrists)
   • 1885-2024 [XV ex.], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎^[37], volume V, page 12:

     Szamby cestus

     [Zęby cestus]

• Polish: ząb
• Silesian: zōmb

• Boryś, Wiesław (2005) “ząb”, in Słownik etymologiczny języka polskiego (in Polish), Kraków: Wydawnictwo Literackie, →ISBN
• Mańczak, Witold (2017) “ząb”, in Polski słownik etymologiczny (in Polish), Kraków: Polska Akademia Umiejętności, →ISBN
• S. Urbańczyk, editor (1998), “ząb”, in Słownik staropolski (in Polish), volume 11, Kraków: Polish Academy of Sciences Instytut Języka Polskiego, page 253
• B. Sieradzka-Baziur, Ewa Deptuchowa, Joanna Duska, Mariusz Frodyma, Beata Hejmo, Dorota Janeczko, Katarzyna Jasińska, Krystyna Kajtoch, Joanna Kozioł, Marian Kucała, Dorota Mika, Gabriela Niemiec, Urszula Poprawska, Elżbieta Supranowicz, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, Piotr Szpor, Bartłomiej Borek, editors (2011–2015), “ząb”, in Słownik pojęciowy języka staropolskiego [Conceptual Dictionary of Old Polish] (in Polish), Kraków: IJP PAN, →ISBN
• Ewa Deptuchowa, Mariusz Frodyma, Katarzyna Jasińska, Magdalena Klapper, Dorota Kołodziej, Mariusz Leńczuk, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, editors (2023), “ząb”, in Rozariusze z polskimi glosami. Internetowa baza danych [Dictionaries of Polish glosses, an Internet database] (in Polish), Kraków: Pracownia Języka Staropolskiego Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk

Inherited from Old Polish ząb.

• Audio:

  (file)

• Rhymes: -ɔmp
• Syllabification: ząb
• Homophone: Ząb

ząb m inan or m animal (diminutive ząbek, augmentative zębisko, related adjective zębowy)

1. tooth (hard, calcareous structure present in the mouth of many vertebrate animals, generally used for biting and chewing food)

   Dawaj... gryźć zęboma. (Far Masovian, Przasnysz) ― Go on... bite it with your teeth.

   Gospodarz skrzypiał zębami. (Near Mazovian, Jagodne) ― The innkeeper creaked his teeth.

   Siadł na konia zębami do tyłu. (Kielce)

   He sat upon the horse with his face towards the tail.

   (literally, “He sat upon the horse with his teeth to the back.”)

   1. tooth (imitation of this structure)

Or proscribed:

ząb m inan (diminutive ząbek, augmentative zębisko, related adjective zębowy)

1. tooth (one of the protruding elements of hand or mechanical devices and tools used for gripping, holding, sawing or separating)
2. (obsolete, chiefly in the plural) tooth (something cut, trimmed, shaped into wedges)
3. (obsolete, in birds of the falcon family) tooth (projection of the edge of the beak located in the upper jaw)
4. (obsolete, dentistry) synonym of czop (“tonsillolith”)

• ząb in Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN
• ząb in Polish dictionaries at PWN
• Maria Renata Mayenowa, Stanisław Rospond, Witold Taszycki, Stefan Hrabec, Władysław Kuraszkiewicz (2010-2023) “ząb”, in Słownik Polszczyzny XVI Wieku [A Dictionary of 16th Century Polish]
• “ZĄB”, in Elektroniczny Słownik Języka Polskiego XVII i XVIII Wieku [Electronic Dictionary of the Polish Language of the XVII and XVIII Century], 07.07.2009
• Samuel Bogumił Linde (1807–1814) “ząb”, in Słownik języka polskiego
• Aleksander Zdanowicz (1861) “ząb”, in Słownik języka polskiego, Wilno 1861
• J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, editors (1927), “ząb”, in Słownik języka polskiego (in Polish), volume 8, Warsaw, page 371
• Jan Karłowicz (1911) “ząb”, in Jan Łoś, editors, Słownik gwar polskich [Dictionary of Polish dialects] (in Polish), volume 6: U - Ż, Kraków: Akademia Umiejętności, page 341
• ząb in Narodowy Fotokorpus Języka Polskiego